قهوه چیست؟ | تولید، خواص و انواع + نکات مهم و جذاب

قهوه، این نوشیدنی محبوب و پرطرفدار، قرن‌هاست که در فرهنگ‌ها و اقلیم‌های مختلف جایگاهی ویژه دارد. اما واقعاً قهوه چیست و قهوه از چیست که این‌گونه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان روز خود را با آن آغاز می‌کنند؟ در این مقاله، قصد داریم نگاهی دقیق و جامع به چیستی قهوه، فرآیند تولید آن، انواع مختلف دانه‌ها و روش‌های آماده‌سازی بیندازیم. همچنین، مروری خواهیم داشت بر تاریخچه جذاب قهوه، از کشف تصادفی آن در کوهستان‌های اتیوپی تا تبدیل شدنش به صنعتی جهانی با میلیاردها دلار گردش مالی. اگر می‌خواهید به‌طور کامل با دنیای پیچیده و شگفت‌انگیز قهوه آشنا شوید، این مطلب می‌تواند نقطه شروعی دقیق و ارزشمند برای شما باشد.

قهوه از چیست؟ دانه قهوه از کجا می‌آید؟

برای درک دقیق این‌که قهوه چیست، ابتدا باید بدانیم قهوه از چه چیزی تهیه می‌شود. قهوه از دانه‌های گیاهی به همین نام به‌دست می‌آید که درون میوه‌ای کوچک به نام «گیلاس قهوه» رشد می‌کنند. این گیاه بومی مناطق استوایی شرق آفریقا، به‌ویژه کشور اتیوپی است، اما امروزه در نواحی گرمسیری متعددی در سراسر جهان، از جمله آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی، و بخش‌هایی از آسیا نیز کشت می‌شود. دانه‌های قهوه پس از برداشت از میوه، طی فرآیندهای مختلفی خشک، فرآوری و سپس برشته می‌شوند تا به شکل نهایی مورد استفاده در تهیه نوشیدنی قهوه درآیند. بنابراین، قهوه حاصل دانه‌های فرآوری‌شده گیاه قهوه است که با دقت و دانش فراوان پرورش یافته‌اند و تا رسیدن به فنجان نهایی، مسیر پیچیده‌ای را پشت سر گذاشته‌اند.

معرفی انواع دانه قهوه: عربیکا، روبوستا و لیبریکا

یکی از عوامل تعیین‌کننده در طعم، عطر، میزان کافئین و حتی قیمت نهایی قهوه، نوع دانه‌ای است که برای تهیه آن استفاده می‌شود. در میان انواع مختلفی که در جهان کشت می‌شوند، سه نوع دانه اصلی بیشتر از سایرین مورد توجه قرار گرفته‌اند: عربیکا، روبوستا و لیبریکا. در ادامه، هر یک از این گونه‌ها را به‌صورت مستقل معرفی می‌کنیم:

قهوه عربیکا (Arabica)

قهوه‌ی عربیکا رایج‌ترین و پرطرفدارترین نوع قهوه در جهان است و حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. منشأ این گونه، مناطق کوهستانی اتیوپی و سودان است. با خرید قهوه عربیکا و استفاده از آن طعمی ملایم، اسیدیته‌ی متعادل و عطر پیچیده‌تری نسبت به سایر انواع قهوه احساس کنید. این دانه‌ها معمولاً در ارتفاعات بالاتر از ۱۰۰۰ متر رشد می‌کنند و شرایط آب‌و‌هوایی خاصی را می‌طلبند.

قهوه روبوستا (Robusta)

دانه روبوستا از نظر میزان کافئین غنی‌تر از عربیکا است و در مناطقی با ارتفاع کمتر و شرایط آب‌و‌هوایی گرم‌تر، مانند غرب و مرکز آفریقا و بخش‌هایی از آسیای جنوب شرقی کشت می‌شود. طعم روبوستا نسبت به عربیکا قوی‌تر، تلخ‌تر و کمتر اسیدی است. این نوع دانه به‌دلیل مقاومت بالاتر در برابر آفات و هزینه تولید کمتر، اغلب در تولید قهوه فوری یا ترکیبات اسپرسو استفاده می‌شود.

برای خرید قهوه از کافی استور همین حالا اقدام کنید.

قهوه لیبریکا (Liberica)

قهوه لیبریکا گونه‌ای نادر و کمتر شناخته‌شده است که بیشتر در برخی مناطق جنوب شرقی آسیا مانند فیلیپین و مالزی یافت می‌شود. این دانه‌ها اندازه‌ای درشت‌تر و شکلی کشیده‌تر نسبت به عربیکا و روبوستا دارند. طعم لیبریکا اغلب پیچیده، گس و دارای عطر خاص و منحصر‌به‌فردی است که آن را برای ذائقه‌های خاص جذاب می‌کند. تولید محدود و دشواری در فرآوری این نوع، آن را به گزینه‌ای خاص و کمتر رایج در بازار جهانی تبدیل کرده است.

قهوه چگونه رشد می‌کند؟ بررسی گیاه قهوه از بذر تا برداشت

برای درک بهتر این‌که قهوه چیست و از چه چیزی تهیه می‌شود، لازم است با فرآیند رشد گیاه قهوه از مرحله کاشت تا برداشت آشنا شویم. گیاه قهوه، از خانواده روبیاسه (Rubiaceae)، در آب‌وهوای گرمسیری رشد می‌کند و برای تولید دانه‌هایی باکیفیت، نیازمند شرایط محیطی خاصی از جمله رطوبت مناسب، دمای ثابت، خاک حاصلخیز و ارتفاع مشخص از سطح دریا است.

مرحله ۱: جوانه‌زنی بذر قهوه

فرآیند رشد قهوه با کاشت بذر در خاک مرطوب و غنی آغاز می‌شود. بذرها معمولاً از دانه‌های تازه قهوه استخراج می‌شوند و در خزانه‌های محافظت‌شده کاشته می‌گردند. جوانه‌زنی ممکن است بین ۴ تا ۸ هفته طول بکشد و در این مدت، نیاز به آبیاری منظم و دمای معتدل دارد.

مرحله ۲: رشد نهال و انتقال به مزرعه

پس از جوانه‌زنی و زمانی که نهال‌ها به اندازه‌ای مقاوم شدند، به مزرعه اصلی منتقل می‌شوند. در این مرحله، مراقبت‌هایی چون سایه‌پراکنی، تغذیه خاک، و مقابله با آفات و بیماری‌ها نقش مهمی در رشد سالم گیاه دارند.

مرحله ۳: رشد کامل و گل‌دهی

گیاه قهوه معمولاً بین ۲ تا ۴ سال پس از کاشت به مرحله گل‌دهی می‌رسد. شکوفه‌های سفید و معطر این گیاه پس از مدتی به میوه‌هایی کوچک و سبزرنگ تبدیل می‌شوند که به آن‌ها “گیلاس قهوه” گفته می‌شود.

مرحله ۴: رسیدن میوه و برداشت

رسیدن کامل گیلاس‌های قهوه حدود ۶ تا ۹ ماه زمان می‌برد. در این دوره، رنگ میوه‌ها به قرمز یا زرد تغییر می‌کند که نشان‌دهنده آمادگی برای برداشت است. برداشت می‌تواند به‌صورت دستی یا مکانیزه انجام شود، اما در مزارع با کیفیت بالا، معمولاً روش دستی به‌کار می‌رود تا تنها میوه‌های رسیده برداشت شوند. جالب است بدانید که کاسکارا نوشیدنی‌ای حاصل از پوست خشک‌شده گیلاس قهوه است که ارزش آشنایی در کنار دانستن اینکه قهوه چیست را دارد.

این چرخه رشد نه‌تنها اساس تولید قهوه را شکل می‌دهد، بلکه در طعم، عطر و کیفیت نهایی محصول تأثیر مستقیم دارد. هر مرحله از این فرآیند، از انتخاب بذر تا روش برداشت، نقشی حیاتی در تعیین ویژگی‌های نوشیدنی نهایی ایفا می‌کند.

فرآیند تولید قهوه از مزرعه تا فنجان

تبدیل دانه‌های قهوه به نوشیدنی‌ای معطر و دلپذیر، حاصل زنجیره‌ای پیچیده از مراحل کشاورزی، فرآوری، حمل‌ونقل، برشته‌سازی و دم‌آوری است. شناخت این فرآیند نه‌تنها در درک عمیق‌تر از اینکه قهوه چیست و قهوه از چیست کمک می‌کند، بلکه به ما نشان می‌دهد چرا کیفیت و طعم قهوه تا این حد متغیر و تخصصی است.

۱. پرورش و برداشت

همه چیز از مزارع قهوه آغاز می‌شود. پس از چند سال مراقبت، گیاه قهوه به بار می‌نشیند و میوه‌های آن که به “گیلاس قهوه” شهرت دارند، پس از رسیدن کامل، برداشت می‌شوند. در مزارع باکیفیت، معمولاً برداشت به‌صورت دستی انجام می‌شود تا تنها میوه‌های رسیده چیده شوند.

۲. فرآوری میوه قهوه

بلافاصله پس از برداشت، گیلاس‌ها باید فرآوری شوند تا دانه‌های قهوه از میوه جدا گردند. این کار از طریق دو روش اصلی انجام می‌شود:

• روش شسته (Wet Process): میوه‌ها در آب قرار می‌گیرند و با استفاده از ماشین‌های خاص، لایه‌های بیرونی آن‌ها جدا می‌شود. این روش منجر به قهوه‌ای با طعم تمیز و اسیدیته بالا می‌گردد.
• روش خشک (Dry Process): میوه‌ها به‌صورت کامل در آفتاب خشک می‌شوند و پس از چند هفته، دانه‌ها از میوه جدا می‌گردند. این روش طعمی سنگین‌تر و میوه‌ای‌تر ایجاد می‌کند.

۳. خشک‌کردن دانه‌ها

دانه‌های قهوه (که هنوز درون پوسته‌ای نازک به نام “پارچمنت” هستند)، باید تا رسیدن به رطوبتی بین ۱۰ تا ۱۲ درصد خشک شوند. این کار می‌تواند به‌صورت طبیعی (در آفتاب) یا صنعتی (با خشک‌کن) انجام شود.

۴. پوست‌گیری و درجه‌بندی

در این مرحله، لایه پارچمنت یا پوسته نهایی دانه‌ها برداشته می‌شود و دانه‌ها بر اساس اندازه، وزن و کیفیت ظاهری دسته‌بندی می‌شوند. دانه‌های معیوب نیز در این مرحله حذف می‌شوند.

۵. برشته‌سازی (Roasting)

برشته‌سازی یکی از مهم‌ترین مراحل در شکل‌گیری طعم قهوه است. دانه‌ها در دمایی بین ۱۸۰ تا ۲۳۰ درجه سانتی‌گراد حرارت می‌بینند تا ترکیبات معطر آن‌ها فعال شوند. هر درجه برشته‌سازی (لایت، مدیوم، دارک) تأثیر مستقیمی بر ویژگی نهایی قهوه دارد.

۶. آسیاب کردن

پس از برشته‌سازی، قهوه باید بر اساس نوع روش دم‌آوری آسیاب شود. انتخاب درجه آسیاب قهوه مناسب، برای ابزارهایی مانند اسپرسوساز، فرنچ‌پرس یا قهوه‌جوش، در طعم نهایی قهوه بسیار مؤثر است.

۷. دم‌آوری و نوشیدن

در نهایت، پودر قهوه با آب ترکیب می‌شود تا نوشیدنی نهایی تهیه گردد. روش‌های مختلفی مانند طرز تهیه اسپرسو، کمکس، قهوه ترک و… برای این مرحله وجود دارد که هر یک به طعم و بافتی متفاوت منجر می‌شوند.

خواص قهوه: از آنتی‌اکسیدان‌ها تا کافئین

منبع قوی آنتی‌اکسیدان‌ها: قهوه سرشار از پلی‌فنول‌ها و ترکیبات آنتی‌اکسیدانی است که به خنثی‌سازی رادیکال‌های آزاد و کاهش التهاب‌های مزمن کمک می‌کنند. در بسیاری از رژیم‌های غذایی، قهوه یکی از اصلی‌ترین منابع آنتی‌اکسیدان به شمار می‌رود.

کافئین و عملکرد مغز: وجود کافئین در قهوه، با افزایش تمرکز، هوشیاری و کاهش خستگی ذهنی همراه است. کافئین با مهار گیرنده‌های آدنوزین در مغز، موجب افزایش ترشح دوپامین و نوراپی‌نفرین شده و عملکرد شناختی را بهبود می‌بخشد.

پشتیبانی از متابولیسم و چربی‌سوزی: مطالعات نشان داده‌اند که مصرف متعادل قهوه می‌تواند میزان متابولیسم پایه را افزایش داده و در فرایند چربی‌سوزی نقش داشته باشد، به‌ویژه در کنار فعالیت بدنی منظم. اگر به‌دنبال کسب اطلاعات بیشتر در این‌باره هستید، مطالعه مطلب تاثیر قهوه بر چربی سوزی برایتان مفید می‌باشد.

کاهش خطر برخی بیماری‌ها: شواهد علمی حاکی از آن است که مصرف قهوه با کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲، بیماری پارکینسون، آلزایمر و حتی برخی سرطان‌ها (مانند کبد و روده بزرگ) ارتباط دارد، البته در صورت مصرف متعادل و کنترل‌شده.

قهوه چگونه روی بدن تأثیر می‌گذارد؟ مزایا و معایب

قهوه، به‌عنوان یکی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌های جهان، تأثیرات متعددی بر بدن انسان دارد که بسته به مقدار مصرف، وضعیت سلامت فرد و نحوه نوشیدن آن، می‌تواند مثبت یا منفی باشد. شناخت این اثرات به ما کمک می‌کند تا از مزایای آن بهره‌مند شویم و در عین حال از بروز عوارض جانبی جلوگیری کنیم.

مزایای قهوه برای بدن:

• افزایش تمرکز و هوشیاری: وجود کافئین در قهوه با تحریک سیستم عصبی مرکزی موجب بهبود عملکرد مغز، افزایش دقت، و کاهش احساس خستگی می‌شود.
• تقویت سوخت‌وساز بدن: کافئین با افزایش نرخ متابولیسم، می‌تواند در سوزاندن چربی و مدیریت وزن نقش مؤثری ایفا کند.
• خواص آنتی‌اکسیدانی: قهوه منبعی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها است که در کاهش التهاب، محافظت از سلول‌ها در برابر آسیب اکسیداتیو و پیشگیری از پیری زودرس مؤثرند.
• کاهش خطر برخی بیماری‌ها: مطالعات معتبر نشان می‌دهد که مصرف متعادل قهوه ممکن است با کاهش ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲، بیماری پارکینسون، آلزایمر و برخی سرطان‌ها همراه باشد.

معایب و آثار جانبی قهوه:

• افزایش اضطراب و بی‌خوابی: مصرف بیش از حد قهوه می‌تواند موجب تحریک‌پذیری، تپش قلب، اضطراب و اختلالات خواب شود، به‌ویژه در افراد حساس به کافئین.
• مشکلات گوارشی: برخی افراد پس از نوشیدن قهوه دچار اسید معده، رفلاکس یا ناراحتی‌های گوارشی می‌شوند، به‌خصوص اگر قهوه با معده خالی مصرف شود.
• وابستگی به کافئین: استفاده مکرر و زیاد از قهوه ممکن است وابستگی ایجاد کند؛ در این صورت، قطع ناگهانی آن با علائمی چون سردرد، خستگی و کاهش تمرکز همراه خواهد بود.

آشنایی با محبوب‌ترین روش‌های تهیه قهوه در جهان

در سراسر جهان، شیوه‌های متنوعی برای تهیه قهوه وجود دارد که هرکدام متناسب با فرهنگ، ذائقه و امکانات محلی شکل گرفته‌اند. از جمله رایج‌ترین روش‌ها می‌توان به اسپرسو اشاره کرد که پایه بسیاری از نوشیدنی‌های قهوه‌محور مدرن است و با فشار بالا و زمان کوتاه عصاره‌گیری می‌شود. قهوه فرانسه (فرنچ پرس) با استفاده از دم‌آوری در آب داغ و فیلتر دستی، قهوه‌ای غلیظ و معطر تولید می‌کند. قهوه ترک که در کشورهای خاورمیانه و بالکان محبوب است، با جوشاندن قهوه آسیاب‌شده بسیار ریز در آب تهیه می‌شود. قهوه کمکس و پور اور نیز روش‌هایی دستی و تخصصی هستند که با ریختن تدریجی آب روی قهوه در فیلتر کاغذی انجام می‌شوند و طعمی شفاف و تمیز حاصل می‌کنند. این تنوع در روش‌های دم‌آوری، به مصرف‌کنندگان این امکان را می‌دهد که تجربه‌ای متناسب با ذائقه خود از نوشیدن قهوه داشته باشند.

تفاوت قهوه سبز و برشته‌شده چیست؟

قهوه سبز در واقع همان دانه خام قهوه است که هنوز فرآیند برشته‌سازی (رُست) روی آن انجام نشده است. این دانه‌ها سفت، سبز رنگ و بدون عطر خاص هستند و بیشتر به‌عنوان ماده اولیه برای برشته‌سازی یا در برخی موارد برای تهیه عصاره‌های لاغری و مکمل‌های غذایی به کار می‌روند. در مقابل، قهوه برشته‌شده دانه‌ای است که تحت حرارت بالا قرار گرفته تا طعم، عطر و رنگ قهوه فعال شود. فرآیند برشته‌سازی موجب ایجاد ترکیبات معطر، تیره‌تر شدن رنگ دانه‌ها و کاهش میزان اسیدیته آن‌ها می‌شود. به‌طور کلی، قهوه سبز در زمینه سلامت و مکمل‌ها کاربرد دارد، در حالی که قهوه برشته‌شده برای دم‌آوری و مصرف روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکات مهم انتخاب یک قهوه مناسب

• نوع دانه قهوه: بین عربیکا، روبوستا و لیبریکا انتخاب کنید. عربیکا طعمی ملایم‌تر و عطری پیچیده‌تر دارد، در حالی‌که روبوستا قوی‌تر و پرکافئین‌تر است.
• درجه برشته‌سازی: روشن (لایت) برای طعم‌های اسیدی و میوه‌ای، متوسط (مدیوم) برای تعادل طعم و عطر، و تیره (دارک) برای طعم‌های تلخ و دودی مناسب است.
• درجه آسیاب: بسته به نوع دستگاه دم‌آوری (اسپرسو، فرنچ‌پرس، کمکس و…) باید درجه آسیاب قهوه را انتخاب کنید.
• تازگی قهوه: قهوه تازه‌برشت و تازه‌آسیاب شده، طعم و عطر بسیار بهتری دارد. به تاریخ رُست دقت کنید.
• منشأ جغرافیایی: قهوه‌های آفریقایی اغلب اسیدیته بالا و عطر گل‌مانند دارند، در حالی‌که قهوه‌های آمریکای جنوبی متعادل و قهوه‌های آسیایی دارای طعم‌های خاکی و غلیظ هستند.
• شیوه فرآوری دانه‌ها: فرآوری شسته، خشک یا عسلی هرکدام تأثیر مستقیمی بر طعم نهایی دارند.
• هدف مصرف: برای مصرف روزانه، قهوه‌های متعادل مناسب‌ترند، در حالی‌که برای اسپرسو یا دم‌آوری تخصصی می‌توان به‌دنبال ویژگی‌های خاص‌تر بود.

سخن پایانی

محبوبیت قهوه تنها به کافئین و اثرات فیزیولوژیکی آن محدود نمی‌شود؛ بلکه ترکیبی‌ست از فرهنگ، طعم، تجربه و هویتی جهانی که در هر فنجان نهفته است. از جلسات کاری گرفته تا لحظات آرامش در خانه، قهوه همراه همیشگی انسان‌ها در زندگی روزمره است. قهوه چیست اگر نه پلی میان مردمان سراسر جهان، با روش‌های دم‌آوری گوناگون، ذائقه‌های متنوع و آیین‌های خاص نوشیدن؟ پاسخ این است که قهوه صرفاً یک نوشیدنی نیست؛ بلکه تجربه‌ای است شخصی، اجتماعی و حتی هنری که در گذر زمان به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ انسانی تبدیل شده است. راز محبوبیت آن در همین تنوع، انعطاف‌پذیری و پیوند عمیقش با زندگی مدرن نهفته است.

سوالات متداول

دانلود فایل PDF مقاله